Pierwsza historyczna wzmianka o Przedborzu - 1145? (Pawe艂 Zi臋ba) |
18.06.2012. | |
Do艣膰 cz臋sto w literaturze i w r贸偶nych lokalnych opracowaniach, artyku艂ach jak r贸wnie偶 w Internecie, spotyka si臋 informacj臋 na temat tego, 偶e pierwsza wzmianka o Przedborzu zawarta jest w tzw. bulli gnie藕nie艅skiej, czyli dokumencie wystawionym w Pizie przez papie偶a Innocentego II w 1136 roku. Jest to informacja fa艂szywa, poniewa偶 w bulli tej na 410 nazw miejscowo艣ci i nazwisk wyst臋puj膮cych w Polsce, nie ma wzmianki na temat Przedborza. W wielu pracach wspominaj膮cych Przedb贸rz w kontek艣cie bulli z 1136 roku cz臋sto spotka膰 mo偶na te偶 b艂臋dn膮 informacj臋, 偶e dokument ten wymienia przepraw臋 na Pilicy w Przedborzu z kt贸rej zyski w postaci myta i c艂a czerpa艂 arcybiskup gnie藕nie艅ski. Informacja taka pozbawiona jest podstaw. Je艣li chodzi o teren, na kt贸rym po艂o偶ony jest Przedb贸rz, to w bulli znajdujemy jedynie informacj臋 odnosz膮c膮 si臋 do ziem sieradzkiej i 艂臋czyckiej, kt贸re przecina艂a rzeka Pilica ale informacji na temat izb celnych na jej przeprawach brak:
W dokumencie z 1136 roku, jak wida膰, wymienione s膮 tylko g艂贸wne grody kasztela艅skie ziemi 艂臋czyckiej i sieradzkiej. Wymieniona jest Ma艂ogoszcz jako g艂贸wny gr贸d kasztelanii ma艂ogojskiej w sk艂ad kt贸rej wchodzi艂y tereny na kt贸rych po艂o偶ony jest Przedb贸rz. Sam Przedb贸rz nie jest w akcie tym wspomniany. Problem o wiele ju偶 szerszy stanowi druga data pod kt贸r膮 wymienia si臋 pierwsz膮 wzmiank臋 o wsi Przedb贸rz. Wzmianka ta pochodzi z tzw. falsyfikatu trzemesze艅skiego, nosz膮cego dat臋 28 kwietnia 1145 roku. Badania nad tym dokumentem dowiod艂y, i偶 spisany on zosta艂 dopiero w latach 30-tych XIII wieku (ok. 1233 r.) w klasztorze kanonik贸w latera艅skich w Trzemesznie w oparciu o klasztornie notatki i spis inwentarza posiad艂o艣ci zakonnych, sporz膮dzonego w latach 1216-1223. Sporz膮dzanie w tamtym czasie tego rodzaju dokument贸w i fa艂szowanie potwierdze艅 nada艅 ksi膮偶臋cych na rzecz klasztor贸w by艂o szeroko stosowan膮 praktyk膮. Nie mia艂o to jednak nic wsp贸lnego z tym, by zakonnicy przypisa膰 mieli sobie co艣 co do nich nie nale偶a艂o. Chodzi艂o raczej o zabezpieczenie swojego stanu posiadania poprzez posiadanie dokumentu wystawionego przez w艂adc臋 w kt贸rym ten potwierdza w艂asno艣膰 klasztoru oraz jego przywileje. Szczeg贸lnie wa偶ne by艂o to w przypadku potwierdzenia nada艅 dokonanych przez mo偶now艂adc贸w. W przypadku interesuj膮cego nas falsyfikatu, czyli dokumentu dla kanonik贸w regularnych w Trzemesznie, kt贸rego rzekomym wystawc膮 mia艂 by膰 Mieszko III Stary, rzecz ma si臋 podobnie. Dokument jest tak skonstruowany, 偶e zawiera wszystkie nadania na rzecz klasztoru od czas贸w jego powstania i wymienia i nie tylko wsp贸艂czesne mu nadania ksi膮偶臋ce jak i potwierdzenia nada艅 w艂adc贸w wcze艣niejszych lecz te偶 du偶膮 liczb臋 nada艅 rycerstwa i mo偶now艂adztwa czynionych na rzecz klasztoru w Trzemesznie. W zwi膮zku z faktycznym czasem powstania dokumentu raczej trudno twierdzi膰, 偶e pod rokiem 1145 odnotowano pierwsz膮 wzmiank臋 o Przedborzu. Jednak偶e nie 艣wiadczy to te偶 o tym, 偶e w roku 1145 Przedb贸rz nie istnia艂. Falsyfikat sporz膮dzony na podstawie klasztornych zapisk贸w i klasztornego inwentarza zosta艂 bowiem spisany w chronologicznej kolejno艣ci sporz膮dzania ksi膮偶臋cych nada艅. Interesuj膮cy nas wpis na temat osady przedborskiej jest usytuowany w miejscu gdzie Mieszko III Stary potwierdza nadania swojego ojca Boles艂awa Krzywoustego, czyli nadanie to musia艂o nast膮pi膰 przed rokiem 1138, w kt贸rym to Boles艂aw Krzywousty zmar艂. Tak wi臋c Przedb贸rz jako o艣rodek osadniczy istnia艂 przed rokiem 1138.
Przedb贸rz w falsyfikacie wymieniony jest wraz z Sulejowem i Inow艂odzem:
Powstanie w tych miejscach kom贸r celnych zwi膮zane jest z brodami na rzece, kt贸re stanowi艂y dogodn膮 przez ni膮 przepraw臋. Uposa偶enie to klasztor zyska艂 od ksi臋cia Boles艂awa w zwi膮zku z odnowieniem dzia艂alno艣ci klasztoru i sprowadzeniu do Trzemeszna kanonik贸w latera艅skich, po wcze艣niejszym upadku kanonii na skutek najazd贸w z Pomorzanami lub walk wewn臋trznych mi臋dzy Boles艂awem Krzywoustym a jego bratem Zbigniewem. Darowizna ksi臋cia z艂o偶ona m.in. z wsi i kom贸r celnych na Pilicy by艂o uzupe艂nieniem nada艅 jego poprzednik贸w. Bez w膮tpienia akt taki znalaz艂 odd藕wi臋k w klasztornych zapiskach na podstawie sporz膮dzono falsyfikat. Nadanie dotyczy艂o wsi i op艂at pobieranych z komory celnej istniej膮cej przy przeprawie na Pilicy we wsi Przedb贸rz. Falsyfikat potwierdza istnienie w Przedborzu taberny (karczmy), kt贸r膮 r贸wnie偶 ksi膮偶臋 nada艂 klasztorowi. Nadanie ksi膮偶臋ce dotyczy艂o ju偶 istniej膮cej komory celnej i taberny. Prawdopodobnie, jak uwa偶a profesor J贸zef Dobosz z UAM w Poznaniu, za艂o偶one one zosta艂y albo przez W艂adys艂awa Hermana (1079-1102) lub wcze艣niej przez jego brata Boles艂awa 艢mia艂ego (1058-1079). Taberna, czyli karczma, by艂a naturaln膮 instytucj膮, jaka powstawa艂a przy przeprawach przez rzek臋 i w miejscach poboru c艂a. By艂a ona nie tylko miejscem odpoczynku, sprzeda偶y trunk贸w i posi艂k贸w dla podr贸偶nych. By艂a te偶 miejscem wymiany towarowej i handlu. Przy tabernie cz臋sto funkcjonowa艂y ku藕nie, wyrabiano pieczywo czy szlachtowano zwierz臋ta. Zaspokaja艂o to nie tylko potrzeby podr贸偶nych ale i ludno艣ci miejscowej. Pobierano te偶 w niej nale偶ne w艂adcy daniny i podatki. Taberna opr贸cz funkcji konsumpcyjno-produkcyjnej by艂a te偶 wa偶nym o艣rodkiem 偶ycia spo艂ecznego. Cz臋sto z braku 艣wi膮ty艅 w tabernach organizowano uroczysto艣ci ko艣cielne, takie jak np. chrzty. Prowadzi艂 j膮 zazwyczaj niewolny karczmarz z nadania ksi臋cia. Opr贸cz karczmarzenia zajmowa艂 si臋 on warzenim piwa i wyrobem miod贸w pitnych jak r贸wnie偶 rolnictwem i chodowl膮 zwierz膮t. Na podstawie odkry膰 archeologicznych w r贸偶nych miejscach w Polsce, wiemy, 偶e taberny sk艂ada艂y si臋 z kilku zabudowa艅. Opr贸cz budynku, w kt贸rym podejmowano go艣ci i wspomnianej ku藕ni istnia艂y stajnie, browar i s艂odownia. Budynek g艂贸wny sk艂ada艂 si臋 za艣 z izb go艣cinnych, mieszkania samego karczmarza, komory oraz kuchni. Z biegiem lat przy przeprawie przez rzek臋 oraz przy tabernie rozwin臋艂a si臋 wi臋ksza osada o charakterze targowym nast臋pnie zamieniona w o艣rodek miejski. Reasumuj膮c wszystkie wiadomo艣ci, te zawarte w falsyfikacie jak i te zwi膮zane z jego powstaniem, stwierdzi膰 mo偶na, 偶e Przedb贸rz jest starszy ni偶 data jak膮 nosi falsyfikat i to sporo, za艣 sam falsyfikat ten fakt potwierdza. Nale偶y jeszcze wyja艣ni膰 dlaczego falsyfikatowi trzemesze艅skiemu przypisano w艂a艣nie dat臋 28 kwietnia 1145 roku. Zapewne nie jest to dowolna kombinacja nadana przez fa艂szerza - autora tego dokumentu. Sprawa dlaczego ta, a nie inna data pozostaje otwarta. Wyja艣nienie tej zagadki przynios艂o by na pewno zbadanie klasztornych zapisek. Wielu historyk贸w przychyla si臋 jednak do zdania, 偶e w dniu tym musia艂y mie膰 miejsce jakie艣 wi臋ksze nadania na rzecz zakonu ze strony ksi膮偶膮t piastowskich i mo偶nych podczas jakiego艣 odbytego przez nich zjazdu. Data widniej膮ca w falsyfikacie mog艂a zosta膰 przeniesiona z jakiego艣 dzisiaj nieznanego dokumentu ksi臋cia lub mo偶e odnosi si臋 ona do kt贸rego艣 z licznych wydarze艅 zamieszczonych przez trzynastowiecznego fa艂szerza w narracji falsyfikatu z dat膮 1145. Kilka zanotowanych tam wydarze艅 mog艂o odnosi膰 si臋 do wiosny 1145 roku. W 艣wietle powy偶szego trudno jest uzna膰 dat臋 28 kwietnia 1145 roku za pierwsz膮 historyczn膮 wzmiank臋 o Przedborzu. Nie zaprzecza to jednak faktowi, 偶e jak ju偶 wspomniano, osadnictwo na terenie miasta si臋ga znacznie dalej poza t膮 dat臋. W 艣wietle znanych nam dokument贸w jedyn膮 pewn膮 dat膮 o jakiej mo偶na powiedzie膰, 偶e jest pierwsz膮 historyczn膮 pod kt贸r膮 wymieniono Przedb贸rz jest 9 lipca 1239 roku. Data ta odnosi si臋 do wydarzenia bezpo艣rednio zwi膮zanego z nadpilckim miasteczkiem, kt贸rym by艂 zjazd ksi膮偶膮t piastowskich w Przedborzu, co po艣wiadcza dokument wystawiony w tym dniu przez ksi臋cia sandomierskiego Boles艂awa V Wstydliwego. ____________________________________________________________________________________________________________________ Niestety nie uda艂o mi si臋 pozyska膰 zdj臋cia falsyfikatu trzemesze艅skiego. Przechowywany on jest w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnie藕nie. Na moj膮 pro艣b臋 o udost臋pnienie zdj臋cia cyfrowego uzyska艂em odpowied藕 odmown膮:
Odpowied藕 taka wywo艂a艂a moje zdziwienie, poniewa偶 nidy w 偶adnym z archiw贸w, bibliotek czy te偶 w muzeach nie odm贸wiono mi wykonania p艂atnej reprodukcji dokumentu, o kt贸ry wyst膮pi艂em. Dlatego te偶 w tek艣cie tym mog臋 zaprezentowa膰 zdj臋cie falsyfikatu znalezione w sieci.
Pawe艂 Zi臋ba - cz艂onek Towarzystwa Mi艂o艣nik贸w Przedborza
Bibliografia: I. Cie艣la, "Taberna wczesno艣redniowieczna na ziemiach polskich",[w:]"Studia J. Dobosz, "Dokument Mieszka III Starego dla kanonik贸w regularnych w Trzemesznie (28 kwietnia 1145)", [w:]"Gniezno.Studia i materia艂y historyczne", tom IV, Gniezno 1995. T. Manteuffel, "Historia Polski", 艁贸d藕 1957. Korespondencja autora z dr hab. J贸zefem Doboszem z UAM w Poznaniu. T艂umaczenie tekst贸w 艂aci艅skich dr hab. J贸zef Dobosz. |
« poprzedni artyku | nast阷ny artyku » |
---|