Opis ekonomiczny Przedborza z 1811 roku (Paweł Zięba) |
10.01.2012. | |
Na skutek wojny polsko-austriackiej oraz zwycięstw Napoleona w wojnie przeciwko V Koalicji w roku 1809, znajdujący się od III rozbioru (1795 r.) w granicach monarchii Habsburgów przygraniczny Przedbórz, został włączony do utworzonego w 1807 roku Księstwa Warszawskiego.
Miasto administracyjnie zostaÅ‚o wÅ‚Ä…czone do departamentu radomskiego utworzonego na mocy dekretu z 24 lutego 1810 roku, wydanego przez Fryderyka Augusta - króla Saksonii i jednoczeÅ›nie ksiÄ™cia warszawskiego. PoÅ‚ożony w powiecie koneckim Przedbórz od zachodu sÄ…siadowaÅ‚ z powiatem radomszczaÅ„skim (nazywanym wtedy „radomskim”), poÅ‚ożonym w departamencie kaliskim. Rzeka Pilica byÅ‚a zaÅ› naturalnÄ… granicÄ… miÄ™dzy tymi departamentami. W roku 1811 wÅ‚adze departamentu radomskiego przeprowadziÅ‚y w miastach poÅ‚ożonych w jego granicach spis ekonomiczny. Przeprowadzono go ze wzglÄ™du na zbliżajÄ…cÄ… siÄ™ wojnÄ™ do jakiej Napoleon szykowaÅ‚ siÄ™ przeciwko Rosji. Administracja departamentu pozyskane wiadomoÅ›ci chciaÅ‚a wykorzystać w celu zakwaterowania oraz aprowizacji Wielkiej Armii, która miaÅ‚a w 1812 roku ruszyć na MoskwÄ™ a jej droga wiodÅ‚a przez tereny polskie. Spis przeprowadzono 21 października 1811. WykazaÅ‚ on, że Przedborzu byÅ‚o 73 kominów, czyli domów i zamieszkany byÅ‚ przez 813 mieszkaÅ„ców. Dla porównania, Radoszyce liczyÅ‚y wraz z przedmieÅ›ciem 263 domy i zamieszkane byÅ‚y przez 1381 mieszkaÅ„ców, w KoÅ„skich staÅ‚o 318 domów i zamieszkiwaÅ‚o je 1829 obywateli. Natomiast stolica departamentu, czyli Radom posiadaÅ‚ domów 213 domów i żyÅ‚o w nim 2135 mieszkaÅ„ców. W tym miejscu wyjaÅ›nić należy, że w spisie ujÄ™to tylko domy posiadajÄ…ce kominy, dlatego w spisie użyto nazwy kominy. Opis podaje też odlegÅ‚oÅ›ci z Przedborza do granic paÅ„stwa: Do granicy austriackiej mil 15, do pruskiej mil 12, do granicy rosyjskiej mil 10. OdlegÅ‚oÅ›ci te wydajÄ… siÄ™ być jednak pomylone, ponieważ jeden rzut oka na mapÄ™ KsiÄ™stwa Warszawskiego wystarczy by zobaczyć, iż najbliżej byÅ‚o z Przedborza do granicy z Królestwem Prus nastÄ™pnie do paÅ„stwa Habsburgów a najdalej droga widÅ‚a do Rosji. Miasto Przedbórz nie posiadaÅ‚o przedmieÅ›cia. Nie byÅ‚o też otoczone palisadami i rowami, czyli brak byÅ‚o umocnieÅ„ chroniÄ…cych miasto i mieszkaÅ„ców. Nie byÅ‚o też urzÄ™du pocztowego, bowiem w tym miejscu egzystować nie może, gdyż nie jest poÅ‚ożone na trakcie pocztowym. WÅ‚adze miasta posiadaÅ‚y wagÄ™ publicznÄ…, którÄ… wykorzystywano do ważenia towarów. Magistrat pobieraÅ‚ od tej usÅ‚ugi opÅ‚atÄ™ w wysokoÅ›ci 1 grosza od centara (centar staropolski to ok.65 kg) ważonego towaru. Stosowano w handlu i gospodarce tzw. miary warszawskie*, które wprowadzone zostaÅ‚y do użytku podczas sejmu koronacyjnego StanisÅ‚awa Augusta Poniatowskiego w 1764 roku. FunkcjonowaÅ‚ też urzÄ…d konsumpcyjny zajmujÄ…cy siÄ™ pobieraniem opÅ‚at od wódek i innych towarów na rzecz skarbu. Przy nim istniaÅ‚a kasa oraz registratura. W registraturze zajmowano siÄ™ gromadzeniem i archiwizacjÄ… akt miejskich. Zbieraniem podatków staÅ‚ych zajmowaÅ‚ siÄ™ eksaktor. W Przedborzu nie istniaÅ‚a żadna fabryka a co za tym idzie brak byÅ‚o przemysÅ‚u. Wytwórstwem towarów oraz usÅ‚ugami zajmowali siÄ™ rzemieÅ›lnicy, okreÅ›leni w spisie jako artyÅ›ci i profesjonaliÅ›ci. Ich liczbÄ™ okreÅ›lono na 73-trzech. Wszyscy mieszczanie wedle istniejÄ…cych przywilejów mieli prawo do warzenia piwa. Jednak za panowania austriackiego przyjÄ…Å‚ siÄ™ zwyczaj ogÅ‚aszania przetargu przez wÅ‚adze miejskie na prawo do propinacji, czyli prawa do wytwarzania i sprzedawania wyrobów alkoholowych. W roku sporzÄ…dzenia spisu dzierżawcÄ… propinacji nabytej w drodze przetargu byÅ‚ przedborski Å»yd Dawid Sylbersztein. Na terenie Przedborza staÅ‚y dwa browary jeden publiczny i drugi dominialny. Browar publiczny byÅ‚ w stanie zdezelowanym a braki w budżecie miejskim nie pozwalaÅ‚y na jego należyte wyremontowanie. Browar dominalny znajdowaÅ‚ siÄ™ na Podzamczu, które byÅ‚o częściÄ… cyrkumferencji. ByÅ‚a to część miasta należąca do Ekonomi Przedborskiej, którÄ… dzierżawiÅ‚ wtedy od roku 1806 Ignacy Å»uchowski. NabyÅ‚ on prawa do dzierżawy na 6 lat za sumÄ™ 33 204 zÅ‚otych polskich. Browar z Podzamcza miaÅ‚ prawo do zaopatrywania w piwo trzy szynki, czyli karczmy. ByÅ‚y one wÅ‚asnoÅ›ciÄ… dzierżawcy Ekonomii. Piwo wytwarzaÅ‚ w nim jedyny zamieszkujÄ…cy w mieÅ›cie piwowar. Warzono piwo ordynaryjne, czyli zwykÅ‚e, które sprzedawane byÅ‚o po 12 groszy za garniec. Od jego sprzedaży karczmy pÅ‚aciÅ‚y do kasy miasta podatek zwany czopowym. Oprócz piwa w Przedborzu produkowano także gorzaÅ‚kÄ™, której paleniem trudniÅ‚o siÄ™ 12-nastu gorzelników. Wyrabiano wódkÄ™ sÅ‚abszej jakoÅ›ci z żyta za garniec, którego pÅ‚acono 12 groszy podatku a cena w sprzedaży wynosiÅ‚a 5 zÅ‚otych i 10 groszy. Gorzelnia tak jak i browar znajdowaÅ‚a siÄ™ na Podzamczu. Jak wskazuje wiadomość zawarta w spisie istniaÅ‚y one tam jeszcze przed rokiem 1775. Produkcja miodu pitnego siÄ™gaÅ‚a 200 garncy rocznie z podatkiem 8 groszy za garniec. Jednak byÅ‚ to podatek zwany ad fluidam i pÅ‚aciÅ‚o siÄ™ go tylko od jeszcze nierozcieÅ„czonego, mocnego alkoholu. Od produkcji wyrobów alkoholowych do kasy miejskiej wpÅ‚ywaÅ‚ podatek roczny w kwocie 1637 zÅ‚otych polskich. Do miasta piwa i wódki nie przywożono z innych miast i wsi, co wskazuje na to, iż produkcja rodzima zaspokajaÅ‚a zapotrzebowanie na tego rodzaju trunki. Produkcja i sprzedaż musiaÅ‚y przynosić dochody, ponieważ nie byÅ‚o ze strony arendarza** zalegÅ‚oÅ›ci z wpÅ‚atami podatku do miejskiej kasy. Zapotrzebowanie w Przedborzu na pieczywo i miÄ™so zaspokajali tutejsi piekarze i rzeźnicy. Tych drugich byÅ‚o dziesiÄ™ciu. 5 starozakonnych - czyli Å»ydów i 5 chrzeÅ›cijaÅ„skich i prowadzili oni dziaÅ‚alność prywatnÄ… ponieważ nie byÅ‚o publicznych czyli należących do miasta jatek. Piekarzy byÅ‚o dziewiÄ™ciu. Musieli oni mielić zboże na mÄ…kÄ™ w mÅ‚ynach znajdujÄ…cych siÄ™ w okolicznych wsiach, ponieważ nie byÅ‚o na terenie miasta mÅ‚ynów wodnych ani też wiatraków. Do Przedborza nie przywożono na sprzedaż z okolicznych wiosek pieczywa ani miÄ™sa jak również miasto nie posiadaÅ‚o prawa do sprzedawania tych wyrobów na wsiach. Handel skupiony byÅ‚ w caÅ‚oÅ›ci w rÄ™kach żydowskich. Miasteczko zamieszkiwaÅ‚o piÄ™tnastu kupców tej nacji. Byli oni detalistami i handlowali głównie suknem oraz żelazem krajowym. Sukno sprowadzali oni z paÅ„stw niemieckich, czyli Prus, Saksonii i Austrii a że w zaminÄ™ produktów krajowych nie wyprowadzajÄ…, handel zdaje siÄ™ bydź bardzo lichym. Czyli oparty byÅ‚ tylko na przywozie towarów z zagranicy. Handel zapewne kwitÅ‚ na targach, które odbywaÅ‚y siÄ™ w niedziele oraz jarmarkach, których miasto posiadaÅ‚o przywilej odbywania dwunastu w roku. Tak wiÄ™c Przedbórz liczbÄ… przywilejów na organizowanie jarmarków wyraźnie górowaÅ‚ nad innymi miastami departamentu radomskiego - KoÅ„skie miaÅ‚y prawo do organizowania 9 jarmarków, Radoszyce 6 czy Radom też 6. Okoliczne wsie byÅ‚y w wiÄ™kszoÅ›ci wÅ‚asnoÅ›ciami prywatnymi. I tak: do MaÅ‚achowskich należaÅ‚y:BÄ…kowa Góra, DÄ™ba, Majkowice, Pysowy i Kalinki; do Zdulskich: Sokola Góra, Zagórze i Kraszewice; do Skurzewskich: CheÅ‚mo i Granice; do Ostrowskich: Rudka i Trzebce; do Dobieckich Strzelce MaÅ‚e a wÅ‚aÅ›cicielami MasÅ‚owic byli SzamaÅ„scy zaÅ› Wymysłów i RÄ…czki byÅ‚y w rÄ™kach Krawosieckiego. Probostwo przedborskie posiadaÅ‚o wioskÄ™ ChaÅ‚upki PlebaÅ„skie - obecnie ChaÅ‚upy. W skÅ‚ad Ekonomii Przedborskiej wchodziÅ‚y: Zuzowy, Nosalewice, TrupieÅ„ i Policzko oraz folwark Wola Przedborska oraz część terenów poÅ‚ożonych w samym mieÅ›cie. Z opisu wyraźnie wynika, że miasteczko bardzo podupadÅ‚o. Królewskie niegdyÅ› miasto przeżywaÅ‚o zapaść. Bez wÄ…tpienia wpÅ‚yw na taki stan rzeczy miaÅ‚y ciÄ…gÅ‚e wojny a co za tym idzie wojska nawiedzajÄ…ce nadpilickie tereny. Praktycznie na co dzieÅ„ od drugiej poÅ‚owy wieku XVIII „goÅ›ciÅ‚y” tu armie paÅ„stw zaborczych. Nie obywaÅ‚o siÄ™ bez pożarów, rabunku i nakÅ‚adania na ludność kontrybucji, której pÅ‚acenie nakÅ‚adano zazwyczaj na żydowskÄ… ludność miasteczka. Czas wzglÄ™dnego rozwoju oraz prosperity miasta nadszedÅ‚ dopiero po roku 1815, kiedy to Przedbórz znalazÅ‚ siÄ™ w granicach kongresowego Królestwa Polskiego.
* Miary warszawskie: np. łokieć (59.553 cm), funt (0,4057 kg), kwarta (0.707 litra), garniec (2,827 litra), korzec (120,6 litra), mila (5604,38 metra);
Paweł Zięba - Członek Towarzystwa Miłośników Przedborza
|
« poprzedni artyku³ | nastêpny artyku³ » |
---|